(२)

तत्त्वज्ञान म्हणजे यथार्थज्ञान. ‘श्रीवात्स्यायनां’नी तत्त्वज्ञानाची व्याख्या अशी केली आहे -

तत्त्वज्ञानं तु खलु मिथ्याज्ञानविपर्ययेण व्याख्यातम्।।

मिथ्याज्ञान नव्हे ते तत्त्वज्ञान. वस्तूंतील ‘ते-पण’ म्हणजे तत् + त्व प्रकट करणारे ते तत्त्वज्ञान होय. या तत्त्वज्ञानाचा उदय कसा होतो?

‘प्रशस्तपाद’ या वैशेषिक सूत्राचा भाष्यकार म्हणतो -

तच्च ईश्वरनोदनाभिव्यक्तात् धर्मादेव।।

ईश्वरनोदना म्हणजे ईश्वराचा उपदेश.

हा ‘उपदेश’ वेदान्तर्गत आहे व वेदामध्येच अभिव्यक्त झाला आहे.

तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासाने धर्म प्रकट होतो व धर्माच्या प्रकर्षाने ईश्वरप्राप्ती, जीवशिवैक्य व अद्वैतसिद्धी यांचा अनुभव येतो.

पाश्चिमात्य व आधुनिक तत्त्वज्ञानाचा हेतु व व्याप्ति थोडी निराळी आहे. शुद्ध विचारशक्तीच्या साहाय्याने अनेकविध शास्त्रात व वैयक्तिक जीवनात अधिकाधिक संग्रह व संमति निर्माण करणे हे तत्त्वज्ञानाचे ध्येय आहे, असे आधुनिक तत्त्वज्ञ समजतात.

मोक्ष ही कल्पना अद्यपि त्यांच्या विचारकक्षेत आलेली नाही. मोक्ष म्हणजे व्यक्ति, विश्व व विश्वेश्वर यांच्या परस्पर संबंधांची अंतिम संगति हे होय. वैदिक तत्त्वज्ञान व धर्म यांच्या अभ्यासाने व अनुभवाने ही संगति सिद्ध होते.

वेदान्त हे वेदान्तर्गत धर्मावर आधारलेले तत्त्व-शास्त्र आहे. वेदांचा अंत म्हणजे चरम किंवा शेवटचा भाग तो वेदान्त.

उपनिषदे ही वेदांचा अंत, शेवटचा भाग होय. अंत शब्दाचा अर्थ अंत असाही आहे. वेदातील अर्थाचा निर्णय ज्यात आहे तो वेदान्त. वेदांतील अर्थ उपनिषदांनी निश्चित केलेले आहेत. 

‘बादरायण व्यासां’नी लिहिलेल्या ब्रह्मसूत्रांत उपनिषदांतील अर्थांचीच चर्चा व संगति आहे, म्हणून उपनिषदे व ब्रह्मसूत्रे ही वेदान्तास अधिष्ठानभूत मानली जातात.

एकंदर २१ भाष्यकारांनी ब्रह्मसूत्रावर भाष्ये केली आहेत.

या भाष्यकारात अद्वैतवादी ‘आद्य शंकराचार्य’ हे वेदान्तविद्येला प्रकाशविणारे कोटिभास्कर तेजाचे महादार्शनिक होत.

उपनिषद्भाष्य, शारीरभाष्य व गीताभाष्य या तीन ‘शांकर’ भाष्यांत अद्वैत वेदान्ताचे दर्शन पूर्णत: प्रकट झाले आहे. 

भारतीय तत्त्वज्ञानाचा मेरूमणि म्हणजे हा अद्वैतवेदान्त होय.