सनातन स्वरूप
अल्पांचें व स्वल्पांचें महत्त्व आपण ओळखीत नाहीं. स्वल्पविराम घेण्याची वृत्ति आणि शक्ति असणें
ही मानवी जीवनांतली सर्वोत्कृष्ट कला आहे. पण आपण त्या कलेकडे नेहमीं दुर्लक्ष करतों.
स्वल्प या शब्दाचे दोन अवयव आहेत - सु आणि अल्प.
स्वल्प म्हणजे अगदीं थोडें, अत्यंत लहान.
अण्वंतो हि धर्म: - धर्म अणुरूप आहे आणि या अणु-स्वरूप धर्माचें अत्यल्प स्वरूप देखील महान्
संकटापासून संरक्षण करूं शकते असें गीता सांगते.
'स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य, त्रायते महतो भयात्।' - गीता, अध्याय २-४०
अर्थ हा शब्दांचा, शब्द-समुहाचा प्राण आहे. शब्द ही आकृति तर, अर्थ अंत:शक्ति होय.
अर्थ हा अणुरूप सूक्ष्म असतो, आकृति स्थूल असते, विशाल असते.
अर्थ हा आत्मा तर शब्द हें शरीर.
शिव आणि शक्ति, ब्रह्म आणि प्रकृति यांच्या तादात्म्य संबंधाचें, शब्द आणि अर्थ हे प्रतीक सुप्रसिद्धच आहे.
'वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थपतिपत्तये।
जगत: पितरौ वंदे, पार्वतीपरमेश्वरौ।।'
हे कालिदासाने केलेले रघुवंशाचे मंगलाचरण सर्वविश्रुत आहे.
शब्दाचा अर्थ जसा सूक्ष्म तसा जीवनाचा श्रेष्ठतम अर्थ किंवा परमार्थ हा देखील अणु-प्रमाण सु-सूक्ष्म असतो.
जीवनांतील सौंदर्यस्थळें हीं नेहमीं अल्प आणि स्वल्प असतात.
उच्चोदात्त अनुभूति या केव्हांही दीर्घसूत्रात्मक, परिष्कारात्मक अनुषंगात्मक नसतात.
ईशत् म्हणजे अल्प, किंचित्.
साक्षात्काराचा अनुभव हा देखील एक ईशत् प्रत्यय आहे.
जीवनांतली 'समाधिधने' ही नेहमींच किंचित्काव्यें असतात.
कालत: विचार केला तर, साक्षात्काराचा अनुभव, हा क्षणमात्रच असतो. त्याचें अंत:स्वरूप व
परिणाम मात्र कालातीत असतात. त्याचे कालदृष्टिनें मापन कधींच होऊं शकत नाहीं. तरीही त्याची
प्रत्यक्षता निमिषमात्रच टिकणारी असतें, हें त्रिकाल सत्य आहे.
जीवन्मुक्ताच्या जीवनांत, पेट घेतलेले असे अनेक 'क्षण' चमकत असतात.
या लहानग्या, धाकुट्या दीपकलिकांची दीपावलि म्हणजेच मानव्याची उच्चोत्तम अवस्था,
जीवन्मुक्तावस्था होय.
लहानगें, इवलेसें, अल्प, स्वल्प, ईशत् व किंचित् या परिमाणांनीं मोजले जाणारे दीप्तीचें आणि
ज्ञप्तीचें किरण जेव्हां जेव्हां अंत:करणाला, आंतल्या जाणीव शक्तीला कुरवाळतात, तेव्हां तेव्हां मानवी जीवनाची अर्थवत्ता व सफलता साकार झाल्याचा अनुभव येतो.
सत्याची, सौंदर्याची आणि सौजन्याची लहानगी आणि इवलाली, अल्प आणि स्वल्प, ईशत् आणि त्रुटित अशी अनंत दर्शनें निसर्गांत आणि जीवनांत अवतीर्ण होत असतात.
या दीपकलिका अखंडतेने, अविरतपणे, उदित होतात. अस्तंगत झाल्यासारख्या वाटतात. पण पुनश्च पुनर्जात तेजानें अंतरंगांतल्या व निसर्गांतल्या क्षितिजावर चमकू लागतात.
पणतींतली इवलीशी ज्योत हीच दीवाळीच्या महोत्सवाची प्राणशक्ति होय; प्रकाशाचा अमाप पसारा म्हणजे दिवाळी नव्हे.
दर दिवशीं मध्यान्हाला सर्वत्र प्रकाशच प्रकाश असतो. त्याला आपण दिवाळी म्हणतो का?
अल्प स्वल्प अंध:कार आणि त्या अंध:काराला जिंकणारी मातीच्या पणतींतली इवलीशी जळती वात
हें दिवाळीचें खरें स्वरूप आहे.
अल्पदु:खाच्या पार्श्वावर क्षणसुखाची लकेर, 'असत्' च्या स्थंडिलावर 'सत्' चा अल्प आविर्भाव;
मृत्यूच्या कृष्णमेघावर अमृतत्वाची विद्युल्लेखा व सायंकाळच्या अल्प अंध:काराला उजळणारी
पणतींतील ज्योति हीं दिवाळीची खरींखुरी दर्शनें आहेत.
दिवाळी हें जीवनाचें यथार्थ, वास्तववादी प्रतीक आहे.
विद्युत्प्रकाशाच्या झगझगाटानें दीपावलीचें सत्यस्वरूप, अन्त:स्वरूप प्रकट होत नाहीं. न्यूयॉर्क
मधला टाईमस्क्वेअर, प्रत्येक रात्रीं मध्यान्हाला लाजवणा-या विद्युत्प्रकाशाच्या वणव्यानें पेटलेला
असतो. पण तेथे दिवाळीचे मंगल दर्शन, मला माझ्या तीन वर्षाच्या न्यूयॉर्क मधील वास्तव्यांत
कधीही झाले नाहीं.
मिणमिण तेवणारी पणतींतील प्रशांत-ज्योति, हीच दिवाळीची प्राणज्योति, अमर ज्योति होय.
जीवनांत देखील महत्त्वाकांक्षांचा झगझगाट निर्मांण करणे ही जीवनाची खरी दिवाळी नव्हे.
ख-याखु-या सहानुभवाचे, जिव्हाळयाचे , प्रेमाचे, सोज्वळ स्नेहाचे, अल्प-स्वल्प क्षण, अजाण
अर्भकांचे निरागस हास्योद्गार, उपेक्षितांचे, दलितांचे जातां येतां पुसलेले अश्रु, विशुद्ध स्नेहभावाने
केलेले व झालेले क्षणजीवि सुखसंवाद, निसर्गातल्या व मानव्यांतल्या सौंदर्यदर्शनानें अंत:करणाला
निमिषमात्र झालेल्या गुदगुल्या, या आणि असल्या 'अमृत अनुभवां'च्या किंवा अनुभूतींच्या
इवल्याशा पणत्या हे जीवनांतल्या दिवाळीचें सनातन स्वरूप आहे.
लहानगी अर्भकें या चिरंतन जीवनाच्या अमरज्योति आहेत. त्या चिमुकल्या, छोटुल्या पणत्यांची
पंक्ति ही जीवनाच्या अमृतत्वाची दीपावली होय!
त्या अमरज्योतींना वंदन करून आपण उगवत्या दीपावलीचें स्वागत करूं या.